Als één woord de media beheerste het afgelopen jaar was het wel nepnieuws. Van overheidswegen moesten maatregelen worden genomen om dit fenomeen een halt toe te roepen. De informatievoorziening aan de burgers was ernstig in het geding door complottheorieën ! De verwarring die gezaaid wordt moet worden gecounterd, sociale media platforms als Facebook en Twitter moeten aan de bak ! Maar is complotdenken echt zo ontwrichtend, of heeft het ook positieve eigenschappen ? Misschien moeten we allemaal wel aan de conspiracy theorie ?
Praktijk van de Theorie
Het Engelse conspiracy theory betekent samenzweringstheorie en wil zoveel zeggen dat we theoretiseren dat een aantal mensen onder (gezworen) geheimhouding plannen proberen ten uitvoer te brengen. We zien in een bepaald gegeven, of loop der dingen, de hand van een groep mensen die in het geheim, onder de radar en buiten de media, opereert met een bepaalde agenda en doel.
De term conspiracy theory is in de loop der tijd besmet geraakt met een stigma van fantasierijke onzin. Die negatieve connotatie is lang niet altijd terecht. Veel zaken gebeuren in het geheim, zeker op politiek of wereldlijk niveau. Regimes worden gewipt, schandalen toegedekt en ga zo maar door. Politieke intriges zijn vaak gelardeerd met groepjes die in het geniep agenda’s proberen door te drukken. En laten we eerlijk zijn, wie geloof nog in de officiële verhaal dat Lee Harvey Oswald de (enige) schutter was in de moord van John F. Kennedy ? Welke oorlog is echt begonnen om de redenen die geclaimd worden in de media ?
Complotdenken is theoretiseren hoe de wereld echt werkt of in elk geval zou kunnen werken.
Complotdenken versus Propaganda
Nepnieuws, complotdenken, zijn uitwassen van onafhankelijk denken. In het internet tijdperk met vele informatiebronnen moet ons brein leren om informatie te ordenen en op waarde te schatten. Onafhankelijk denken is ook het loslaten van de officiële lezing. A priori geloof heeft plaatsgemaakt voor scepsis. Dit is niet vreemd als keer op keer blijkt dat overheden en bedrijven ons voorliegen of een rad voor ogen proberen te draaien. We leven in tijden waarin propaganda, PR en marketing tot kunst zijn verheven. De afgelopen jaren is zelfs de wetenschap in verlegenheid gebracht door opgeleukte en zelfs verzonnen onderzoekconclusies. Wie zou daar niet sceptisch van worden ? Misschien is complotdenken een logische tegenreactie ?
Propaganda is een jouw gunstig gezinde lezing op de werkelijkheid propageren, los van de waarheid. Wat de mensen geloven is de waarheid, feiten doen er niet toe.
Roddel en achterklap
Een complot theorie is vaak een sappig verhaal, clickbait en heeft overeenkomsten met de verhalen uit roddelbladen. Op roddel wordt vaak neergekeken, maar het heeft wel degelijk een sociale functie. Het aanschouwt vaak publieke figuren (sterren, royalty, gezagsdragers, of de buurman) en benadrukt het feit dat het geen supermensen zijn, maar gewone mensen met zwaktes, of zelfs hele nare mensen. Door roddels te delen ontstaat er een informatiecircuits over de status, de persoonlijkheid en de betrouwbaarheid van de bakker, de slager en de tv-ster. Het uitwisselen van deze sociale informatie zorgt ook voor sociale cohesie, een gevoel van samen de wereld beschouwen, juist niet op een te serieuze en correcte manier.
Ik denk dat het uitwisselen van complotverhalen een soortgelijke functie heeft. De status van een bepaalde maatschappelijk waarheid, of groep wordt omlaag gehaald door nieuwe kennis net als dat je de bakker (en zijn brood) opeens anders bekijkt nu je weet dat hij zijn vrouw slaat. Het vertrouwen in instituties, in wetenschappelijke theorieën, in de macht neemt af naarmate we elkaar verhalen vertellen over misbruik van macht en de voordelen die bepaalde mensen hebben bij een bepaalde “waarheid” Of die verhalen waar zijn is eigenlijk niet eens het belangrijkste. Net als bij roddel is het vaak, waar rook is, is vuur. De echte waarheid zullen we niet weten, maar dat de vrouw van de bakker wekelijks tegen de deur botst lijkt onwaarschijnlijk.
Complotdenken zoekt feiten die de waarheid zoals die wordt gepresenteerd tegenspreken en misschien weerleggen. Het stelt de vraag Qui bono, wie heeft baat bij deze versie van de werkelijkheid
De LSD van het internettijdperk
Drugs zorgen voor een andere kijk op de werkelijkheid. Er ontstaat andere verbindingen in het brein en dingen worden uitvergroot tot groteske vertekening aan toe. De invloed van drugs op de cultuur is duidelijk als we kijken naar popmuziek. Was de muziek van de Doors er geweest zonder geestverruimende middelen ? De psychedelische revolutie van de jaren 60 ontstaan door uitvinding van LSD laat tot de dag van vandaag sporen na in de cultuur en de economie. Steve Jobs, de overleden oprichten van Apple, noemt LSD een vormende invloed op zijn leven. Hij schrijft zijn out-of-the-box manier van denken toe aan het gebruik van dit tripmiddel.
Wat als we het complotdenken zien als een soort drug ? Een vorm van mentale exploratie en escapisme ? Drugs zorgen voor Vermaak, Verstrooiing, Verandering, Vertekening en Vernieuwing,
In een wereld gevuld met meer feiten en informatie dan de hersenen kunnen verwerken, is de vraag hoe deze aan elkaar te rijgen zijn en te rijmen zijn een lastige. Welke feiten vormen een verhaal, vormen de waarheid. Hoe moet worden gewogen en beschouwd ? De wereld zelf is eigenlijk al overprikkelend. Maar hoe komen we uit het informatie moeras.. welk (dwaal)licht brengt ons op het droge ?
Hier komen de complottheorieën om de hoek. Zij zorgen voor een gemakkelijk of leuke weg uit het moeras. Ze zorgen voor verstrooiing en vermaak, nieuwe verbinding tussen feiten die niet altijd waar zijn, maar met een bepaalde blik/ verlichting niet gek lijken. Wat als we niet op de Maan zouden zijn geland. Dat de “maanlanding” slechts een goed uitgevoerde propaganda stunt is van de VS in hun strijd tegen de Sovjet Unie ? Waarom kent iedereen deze theorie en wat hebben we eraan hem te kennen ? Wat leert ons brein als we mogelijkheden even voor waar aannemen ? Het is als televisie kijken met LSD, de kleuren kloppen niet, mensen hebben rare hoofden en ga zo maar door. Is het slechts vertekening, of leert het brein iets van een ietwat vervreemdend of zelfs onzinnig verhaal. Gaan er deuren open door fantasierijke verhalen over de werkelijkheid, of wordt de waarheid slechts vertroebeld ?
Drug of choice
Hoe kan men zich prettig verplaatsen door de feitenbrij en prikkelwolken van onze informatiesamenleving ? Een goed sappig verhaal dat orde schept, maar wellicht geen waarheid, is dan een makkelijke vluchtroute. Een onzichtbare hand zien waar onduidelijke, onkenbare maatschappelijke krachten de dienst uitmaken ? Of is er wel degelijk sprake van machten achter de schermen, van zinsbegoocheling die zichtbaar wordt na het tot je nemen van een goed complotverhaal ? Kan complotdenken de hersenen trainen in het out-of-the-box denken net als LSD ? Brengt het de nodige vernieuwing in hoe we naar macht kijken, naar de wetenschap, naar waarheid ? Zijn het de eerste stappen in het proces van zelf de wereld ordenen, van onafhankelijkheid van instituties ? De toekomst zal het uitwijzen.
Tot die tijd dompel ik mij bij tijd en wijle onder in een complotverhaal, voor een dosis verstrooiing en een dosis synaptische plasticiteit. En zoals het devies voor elke drug geldt : gebruik met mate ! En let op er op dat de bron goed is, neem alleen het zuiverste spul !
Ontwar & Ontwaar 