Populus Dictum : Het publiek bepaalt

Toen de commerciële televisie ten tonele verscheen was de kritiek niet van de lucht. De commercie zou volgens linkse intellectuelen leiden tot verloedering van onze cultuur. Als we nog verder terug gaan komen we bij het loslaten van de kerk van het alleenrecht op toneelvoorstellingen. Kerken hadden zich als morele herders van het volk eeuwenlang  het alleenrecht op toneel toebedeeld. Was al deze bezorgdheid geheel onterecht ? We zijn inmiddels aanbeland in het tijdperk  van de massamedia, gedicteerd door het volk, de massa, de populus. Wat zijn de gevolgen en kunnen en moeten we niet ontsnappen aan dit dictaat ?

Cultuur hangt aan elkaar van populariteiten, dat is altijd zo geweest. Populaire woorden, gebruiken en gewoontes. Deze versterken de sociale band, de gemeenschappelijkheid. Maar in de huidige tijd lijken hypes en rages wel heel erg de overhand te nemen. Neem alleen al de recente hype rond het feest in Haren, of de goedbedoelde Kony 2012 film. Wie kent inmiddels niet het koddige Gangnam style dansje ?  Het lijkt erop dat de hypes elkaar steeds sneller opvolgen en dat we er steeds hysterischer op reageren. Hoe komt het toch dat hypes een zo grote vlucht nemen ?

Kijk- en luistercijfers Dogma

Wat er tegenwoordig op de televisie en radio te zien en te horen is, wordt grotendeels gedicteerd door kijk- en luistercijfers. Meedoen aan hypes en rages is dus erg opportuun.  Zelfs de publieke omroep, die eigenlijk een publiek en ideëel doel hoort te dienen, doet mee in de kijkcijfer-race. De kranten melden wekelijks wie aan kop gaat in de race en welke programma’s tegenvallen of knallen qua kijkcijfers. Dit alles heeft zijn weerslag op de programmering. Zo werd er recent geopperd dat het documentaire programma Tegenlicht, één van de pareltjes van de Nederlandse omroep, maar moest verhuizen naar de late avond om ruimte te maken voor het “grote publiek” Op de radio zijn er al even strikte regels vanuit een kwantitatief dogma. Netmanagers zorgen voor horizontale programmeringen en er worden lijsten opgesteld met hits die gedraaid moeten worden. Geen vrijheid voor de Deejay om naar eigen smaak en inzicht muziek te laten horen. Weinig ruimte om artiesten een duwtje in de rug te geven. Het dogma te scoren, te vermaken, hijgt in de nek van de programmamaker.

De zucht naar succes: Formule-drift.

Iemand die wil scoren heeft het liefst een recept, iets wat zeker werkt, een formule. We worden overal om ons heen geconfronteerd met het formule denken. De supermarkt heeft een formule, de televisie serie, een muziekstijl, het vakantiepark noem maar op. Op een bijna wetenschappelijke manier wordt onderzocht wat werkt en vervolgens wordt dit tot in het oneindige (ad infinitum)  herhaald. Succesformules worden daarna op alle mogelijke wijzen geëxploiteerd. Boeken worden films, films worden musicals, tekenfilmseries, games, actie-poppen en merchandise.

Ook films lopen over van de clichés en succesformules. In welke Hollywood film zien we geen onmogelijke achtervolging, explosies die alle natuurwetten tarten en een held die uiteindelijk het meisje krijgt ? Kent u Nederlandse films zonder seks scene (een uiting van onze o-zo-vrijzinnige-aard) en ga zo maar door. Clichés oké, maar het begint zo langzamerhand absurde vormen aan te nemen.

In de popmuziek zien we een soortgelijke tendens. Doe een napoleontisch leger jasje aan en je bent koel (werkt al sinds de Beatles) Popsterren worden slappe klonen van de popsterren van weleer. In een modern, of dus soms zelf precies hetzelfde, jasje.  Hedendaagse muziekstijlen hangen aan elkaar van clichés, de mate van vrijheid die mensen binnen een genre ervaren wordt steeds kleiner. Creativiteit wordt geplet door formule drift en de striktere verwachtingen en tolerantie van het publiek.

Degeneratieve spiraal

Als je als film- of televisiemaker opgroeit met televisie en de clichés als het ware met de paplepel krijg ingegoten, dan is het erg lastig om hieraan te ontsnappen. De talloze voorbeelden beperken je eigen fantasie, je eigen invulling over hoe één en ander in elkaar zou moeten steken. Uiteraard doe je ook inspiratie op, maar als je merkt dat je succes hebt met nadoen zal je dit ook blijven doen. Ook het onderwijs is debet aan dit probleem. Hier wordt vaak onderwezen in nadoen van wat is,  niet in het creëren van iets nieuws, het beste uit jezelf halen is gelijkgesteld aan het beste van andere repeteren.

Het vereist een onafhankelijke geest om te kiezen voor eigen inspiratie, voor een eigen pad. De meesten kopiëren wat werkt . Maar wat voor effect heeft dit over een langere periode ? Kopiëren van kopieën van kopieën ? Het is een feedback effect, de uitvoer wordt de invoer. We krijgen een degeneratieve spiraal. Het is een cultuur waarin gelijkgestemden cliché makers elkaar aantrekken en in stand houden. Het is een incestueus klimaat wat uiteindelijk leidt tot verval. En niet alleen van de kwaliteit.

Moreel verval

Vermaken = ver-maken, het maak je anders. Plat vermaak, maakt je plat, stompzinnig. Als we zo door gaan zijn binnenkort de eerste executies op televisie te zien.. of nee.. dat waren ze al.  Media zitten boven op slachtoffers, gedode leiders (Saddam Hoessein, Khadaffi) en gruwelijke foto’s worden niet geschuwd. Alles voor de kijkcijfers en lezers ! Het is nieuws dus we moeten het tonen. Enkele voorbeelden van excessen in de media

• overmatig seks en vooral geweld in films
• oorlog als televisie avond (golf oorlog)
• persoonsverheerlijking, overdreven aandacht voor “sterren” ook door “kwaliteitsmedia”
• stompzinnigheid (Ohoh Gerso, Jackass) stoken in relaties (Temptation Island), mensen die elkaar pesten (gouden kooi)
• harde grappen, scoren ten koste van anderen (Pow news, dwdd)
• overdreven aandacht voor peilingen, polls, afvalraces en directe keuzes van het publiek

Daarnaast zien we het stempel van de massamedia ook op de politiek en de wetenschap. Wetenschappers die willen scoren met populaire simplistische “fake” onderzoeken. Politici die willen scoren met steeds hardere en ongenuanceerde uitspraken en roepen in Jip en Janneke taal wat het publiek wil horen. Er is inmiddels al sprake van een een anti intellectuele houding en een dedain voor de kunsten. Eén blik op de media in de Verenigde Staten en je ziet ons voorland als we op deze koers doorgaan.

Mediacratie, zap-o-cratie

De grootste misvatting die dit aanjaagt is dat  kijkgedrag wordt gezien als bewuste keuze. Onderuitgezakt, afgepeigerd na een dag hard werken, of kijkend met een half oog, zijn mensen geen bewuste kiezers.  Publiek is toeschouwer, niet beschouwer. Simpel sentiment. Zappen of swipen is kiezen in een fractie van een second. Deze keuze wordt gemaakt door de amygdala, het basale gevaar- en genotcentrum in de hersenen. Als wij ons slechts laten lijden door het primitieve dan degenereert onze maatschappij ook naar het primitieve.

Gemist potentieel

In een populistische maatschappij wordt ook vooral veel gemist. Er is geen ruimte voor wat afwijkt of voor iets nieuws, de cd speler staat op repeat, als het ware. Echt vernieuwende artiesten of ideeën worden gemist, inzichten weggegooid. Wie aan het woord is, blijft aan het woord. We zien steeds dezelfde gezichten op televisie, horen dezelfde artiesten op de radio.

Het populistische schreeuwerige media tijdperk  zorgt er tevens voor dat introverte denkers niet voldoende gehoord worden. Wie wil er nu rustige, lang nadenkende, niet zo televisiegenieke mensen op tv ? Winnen de extraverte gladde praters het niet altijd ? In de massamedia prevaleert een cultuur van oppervlakkige extraversie dan wel exhibitionisme en egocentrisme. Zijn mensen op de televisie nu echt begaafd en bijzonder, of blinken zij slechts uit in populair zijn en zichzelf in beeld manoeuvreren ?

Hoe werkt populariteit ? Het Matteüs effect.

De armen worden armen, de rijken rijker. Een vrij vertaald  frase uit het evangelie van Matteüs.  Hiermee wordt bedoeld dat mensen met macht, rijkdom of aanzien, deze kunnen inzetten om nog meer macht en rijkdom te vergaren. Net als een sneeuwbal meer sneeuw kan oppakken (en dus sneller kan groeien) naarmate hij groter is. Een zichzelf versterkend mechanisme dus. Dit mechanisme staat aan de basis van het populariteit. Als een woord in zwang komt bij een groep mensen heeft het woord meer reikwijdte, wordt vaker gehoord, waardoor het nog populairder wordt.

Internet en het Matteüs effect

De media faciliteren het Matteüs effect. Dit is niet noodzakelijkerwijze slecht. Een goed idee kan zich met behulp van het internet bijna met de lichtsnelheid onder de mensheid verspreiden. Twitter is zo’n snel medium, waarin in seconden talloze kunnen delen in een gedachte. Dit kan revoluties versnellen, mensen verbinden en noem maar op. Maar het kan dus ook afvlakken en versimpelen. Als mensen alleen willen delen om zelf populairder te worden.

Internet kijkcijfers

Het internet heeft trouwens zijn eigen vorm van kijkcijfers, namelijk de Google rankings. Wordt je site via Google veel gekozen, kom je hoger in de rating, staat jouw site hoger in het zoekresultaat. De precieze wijze waarop Google het één en ander berekend is onbekend. Toch vreemd dat een commercieel bedrijf bepaald waarin ik gestuurd word als ik een aantal zoekwoorden ingeef. Google als hoeder van de populariteit, het volk, als nieuwe kerk ?

Ook YouTube is in de greep van de hits. Hoe meer kijkers je video’s hebben, hoe meer geld je kan verdienen. Het resultaat laat zich raden.  Schaars geklede dames, stuntende tieners, overdreven grappige homevideo’s. Er zijn video’s die tientallen miljoenen keren zijn bekeken en vervolgens gelden als de beste video’s van YouTube. Maar wees eens eerlijk is een video’s van een hoestende panda of een playbackende dikkerd nu echt het leukste wat je ooit gezien hebt ? Tevens zijn veel mensen obsessief bezig met hits, aantallen volgers en likes.. want grote aantallen weerspiegelt succes.  Het sociale media gebruik en de zucht naar populariteit neemt bij sommige mensen inmiddels ongezonde vormen aan.

Het waarom van excessief populisme

Populisme en populariteit is van alle tijden.  De behoefte om te scoren is echter niet altijd zo sterk geweest.  Waar komt die sterke behoefte om aandacht, onze behoefte om populair te zijn toch vandaan ? Zegt het iets over de huidige maatschappij ? Willen we gehoord worden en als niemand luistert gaan we dan nog harder schreeuwen ? Zijn we niet te ver van elkaar verwijderd ? Zijn de bekende personen op televisie niet gewoon surrogaat vrienden, die we missen omdat we de hele dag binnen achter ons scherm zitten ? Zijn we niet zo afgepeigerd en afgestompt dat we slechts slap vermaak,  hapklare brokken amusement, kunnen verteren ? Zijn de excessen op televisie ook niet een poging om steeds grotere gaten in onszelf te vullen ?

Een van de grootste aanjagers van populisme is uiteraard ook de commercie en het feit dat veel mensen trekken ook veel geld betekend. Maar waarom zou een theatermaker die 150 mensen diep weet te raken minder geld verdienen dan iemand die 100,000 mensen via de tv oppervlakkig vermaakt ?  En is de overdreven behoefte aan geld trouwens ook geen symptoom van een gebrek ?

Tot Slot

Als we nu het medialandschap bekijken blijkt dat de initiële kritiek op de commerciële televisie terecht is geweest. De televisie is veel platter geworden en van verloedering is zeker sprake. De angst van de kerk voor moreel verval blijkt ook niet geheel ongegrond. Maar moeten we dan maar terug naar vroeger ? Natuurlijk niet. Als we de massamedia in een breder perspectief zien dan is dit slechts het eerste stadium.

Vergelijk het eens met een tiener die meer en meer vrijheid krijgt. Wat vinden tieners belangrijk ? Zij vinden uiterlijk belangrijk, populair zijn belangrijk, gemak en genot belangrijk. Zij voelen zich onbegrepen, roepen om aandacht en zijn ongeduldig. Naarmate de jaren vorderen komen daar andere waarden en volwassenheid voor in de plaats. Dit is ook wat ik denk en hoop met betrekking tot de media en onze collectieve ontwikkeling. Ik hoop op een verschuiving van kwantiteit naar kwaliteit, van herkenning naar vernieuwing, van oppervlakkige massa’s naar wezenlijke groepen en van vermaak naar kunst. Ik hoop dat de internet zoekmachines ook evolueren zodat meer nadruk komt te liggen op inhoud en en niet op aantal clicks, of kijkers. Al deze gedroomde ontwikkelingen komen echter niet vanzelf, het vergt inzet van de makers, maar vooral ook van het publiek. Verander de wereld, begin anders te kijken, jij hebt de macht in je handen want…het publiek bepaalt !

PS. Het belangrijkste machtsmiddel bevindt zich onder de knop met het volgende symbool :